تاثیر بازی درمانی بر کودکان بیش فعال | بازی درمانی کودکان بیش فعال و نقص توجه
بازی درمانی برای کودکان بیش فعال بازی‌ها و فعالیت های مناسب
امروزه، استفاده از بازی‌درمانی برای کودکان بیش‌فعال، بسیار رایج شده‌است. این یک رویکرد پویا است که به کودکان کمک‌می‌کند احساساتشان را با بازی بیان‌کنند. در بازی‌درمانی، از بچه‌ها خواسته‌می‌شود تا شخصیتشان را باتوجه به واکنش‌های دوستانشان، بسنجند.
یکی از مسائل مهم در کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه_بیش‌فعالی (ADHD)، مشکلات احساسی_رفتاری است، که باعث اختلال در روابط اجتماعی آن‌ها در خانه و مدرسه می‌شود. برخی از این مشکلات عبارتند از: مشکلات اجتماعی، رفتارهای قانون‌شکن و رفتارهای خشن. چنانچه این مشکلات در کودکی درمان نشود، می‌تواند در بزرگسالی منجربه مشکلاتی مانند: مصرف مواد مخدر، نافرمانی در محل کار، ماندن کوتاه مدت در یک شغل و رفتارهای ضداجتماعی دیگر شود. بازی‌درمانی در کودکی، کمک‌می‌کند تا از این مشکلات و اختلالات پیشگیری شود.
بازی‌درمانی چیست؟
مدت زیادی است که از بازی به عنوان ابزاری برای درمان علائم کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه_بیش‌فعالی (ADHD یا ADD) و اختلالات احساسی و اضطرابی، استفاده‌می‌شود. روانپزشکان و روانشناسان اطفال، همواره بر این باور بوده‌اند که بازی می‌تواند برای ارتباط، یادگیری، احساس اطمینان، ازبین‌بردن اضطراب و شاید تقویت عزت‌نفس، استفاده‌شود. کودکان کم‌سن‌وسال که نمی‌توانند از راه تعامل معنادار استفاده‌کنند، با بازی ابراز وجود می‌کنند. از طرف دیگر، بازی برای درمانگر روشی غیرمستقیم برای واکنش به ادراکات، شناخت‌ها و رفتار کودک است. کودکان از طریق بازی ارتباط برقرارمی‌کنند. به عنوان ابزاری درمانی، مانند استفاده از قرص شیرین به‌جای قرصی تلخ است.
مداخلات بازی‌درمانی برای مبتلایان به ADHD: چگونه کارمی‌کند؟
بازی‌درمانی، سه مکانیسم اصلی دارد: ۱) به کودک کمک‌می‌کند تا احساسات مختل‌کننده را پردازش‌کند، ۲) قدرت تصمیم‌گیری و فعالیت‌های اجرایی را بهبودبخشد و ۳) رفتار تکانشی را کاهش‌دهد. درصورت ترکیب با مشاوره‌ی والدین، اثر آن دوبرابر می‌شود.
کودکان بیش‌فعال، در تمرکز بر کارها، توجه‌کردن و گوش‌دادن، مشکل‌دارند. خیلی راحت حواسشان پرت می‌شود و دچار تکانش و اختلال می‌شوند. یک روان‌درمانگر اطفال، چگونه این مشکلات را با بازی درمان می‌کند؟
برطرف‌کردن احساسات پرت‌کننده‌ی حواس
باید بگوییم که کودک در خانواده دچار استرس و کشمکش و تعارض می‌شود؛ حتی کمی تعارض و کشمکش هم می‌تواند باعث ایجاد احساس خشم نسبت به اعضای خانواده شود. خشم برطرف‌نشده، یکی از عواملی است که علائم ADHD را تشدید می‌کند. این خشم و عصبانیت در ذهن کودک آرام می‌جوشد و در زمان انجام تکالیف درسی، حواس او را پرت می‌کند. در طول این مدت ممکن‌است نداند که عصبانی است؛ او حتی ابزاری برای مقابله با این خشم ندارد، چون حتی نمی‌داند منشاء آن چیست. اما در محیط امن اتاق بازی، می‌تواند احساس خشم خود را تشخیص‌داده و بروز دهد؛ یعنی با یک چکش اسباب‌بازی ضربه بزند، به آدمک یا خمیر مشت بزند و احساساتش را روکند و آن‌ها را به‌طور نمادین بروز دهد. درمانگر، حتی در حد ۵دقیقه در هر جلسه، این احساس خشم را تشخیص داده، شناسایی کرده و به آن پاسخ‌می‌دهد. حالا کودک یادگرفته که از احساس خشمش آگاه باشد و می‌تواند آن را پردازش، تعدیل و حل کند و اجازه‌دهد که در همان گذشته بماند و حواس کودک را در زمان انجام تکالیف درسی پرت نکند.
به‌علاوه، کودکانی که در معرض عوامل استرس‌زا قرار دارند، معمولاً خجالتی هستند و این حس نیز باعث پرت‌شدن حواسشان خواهدشد. خجالتی‌بودن یک عامل تخریب شخصیت است و باعث می‌شود کودک احساس بی‌فایده‌بودن، عدم کارایی و بدبودن داشته‌باشد. به‌خاطر این حالت، درگیر است و نمی‌تواند روی کار خود تمرکز داشته‌باشد.
احساس ارزش و خودباوری او، در اتاق بازی به شرح زیر ساخته خواهدشد.
علاوه‌بر این‌ها، ترس نیز باعث پرت‌شدن حواس کودک می‌شود. کودکان در مقایسه با بزرگسالان، کوچک و ضعیف هستند و ممکن‌است اغلب احساس آسیب‌پذیری، بی‌قدرتی و وابستگی داشته‌باشند. این امر باعث ترس از این خواهدشد که نیازهایشان برآورده نشود. کودک مبتلا به ADHD، متمرکز نیست، اما این احساس ترس نیز در ذهن او جای می‌گیرد و بیش از پیش باعث اختلال در تمرکز او می‌شود. این احساس در ذهن او می‌جوشد و برای تمرکزکردن، به رقیبی برای معلم تبدیل می‌شود. بااین‌حال، بازی‌کردن ترس او به‌صورت نمایشی در اتاق بازی، وقتی‌که درمانگر ترس او را تشخیص داده و به‌زبان می‌آورد و نشان می‌دهد، باعث می‌شود که کودک بتواند آن‌ها را پردازش کند و بر آن‌ها غلبه یابد. درنتیجه ترس او باعث هراس نشده و دیگر به اندازه‌ی قبل باعث پرت‌شدن حواسش نخواهدشد.
تقویت قدرت تصمیم‌گیری
کودکان بیش‌فعال، در کاری که «عملکرد اجرایی» نامیده می‌شود نیز مشکل دارند. آن‌ها در جمع‌کردن قدرت تصمیم‌گیری خود برای مقابله با عوامل قدرتمند پرت‌کننده‌ی حواس، مشکل دارند. بازی‌درمانی باعث درمان این مشکلات در اتاق بازی می‌شود. در آن‌جا، کودک تمام تصمیم‌هایش را خودش می‌گیرد و این پروسه‌ی تصمیم‌گیری توسط درمانگر حمایت و تأیید می‌شود. من به هر تصمیمی که کودک می‌گیرد، پاسخ‌می‌دهم. تصمیم‌گیری، هرچند تصمیم‌های کوچک، باعث تشویق او خواهدشد و پاسخ‌دادن من به آن، باعث می‌شود کودک از همه‌ی این تشویق‌ها خودآگاهی داشته‌باشد. این امر باعث احساس موفقیت و لذت در تصمیم‌گیری شده و درنتیجه او را برای تصمیم‌گیری‌های بیشتر تشویق خواهدکرد. با تمرین، قدرت تصمیم‌گیری او افزایش‌می‌یابد و حالا قدرت بیشتری برای انتخاب تمرکز و تصمیم‌گیری برای آن، در کلاس درس دارد.
کاهش تکانشی بودن
علاوه‌بر این‌ها، کودکان بیش‌فعال، معمولاً خیلی تکانشی هستند. آن‌ها در زمان محدودیت، تحمل کمی دارند و تکانشی و نامناسب عمل می‌کنند. بازی‌درمانی، باعث افزایش قدرت تحمل محدودیت‌های اتاق بازی، در آن‌ها می‌شود؛ زیرا درمانگر به آن‌ها برای اعمالشان اختیار کامل می‌دهد. در این حال، من به دنبال او می‌روم و هرکاری که انجام می‌دهد را به زبان می‌آورم. این کار باعث بیدارشدن احساس کنترل و تصمیم‌گیری او خواهدشد. او خیلی دوست دارد که کنترل را به دست داشته‌باشد. یک جلسه‌ی هفتگی (جلسه‌ی هفتگی با درمانگر)، باعث می‌شود که کودک یک روز رسماً کنترل‌کننده باشد؛ گویی او رئیس کل سازمان است. این امر باعث قدرتمندشدن او می‌شود و به قدری احساس استقلال می‌کند که می‌تواند محدودیت‌های معمولی بیرون از این محیط را نیز تحمل‌کند. درنتیجه دیگر نیازی به تکانشی رفتارکردن ندارد و نهایتاً این قدرتمندسازی جزئی از وجودش خواهدشد.
روش‌های بازی‌درمانی برای استفاده در منزل
والدین باید از دستورات کودک پیروی کنند. درمورد کودکان دچار نقص تمرکز، که نیازمند تقویت توانایی تمرکز روی کاری هستند، استفاده از نمایش عروسکی و حیوانات را امتحان‌کنید. اجازه‌دهید کودک بگوید می‌خواهد چه کاری انجام‌دهد. اجازه‌دهید مشتاق باشد و نگران رضایت شما نباشد. این یک کار متعادل‌کننده است. در زمان بازی، کودک باید رهبر باشد و وقتی‌که حواسش پرت می‌شود، به‌آرامی او را متوجه کاری که داشتید انجام‌دادید، کنید.
این چهار نکته‌ی زیر، پیشنهادات مادری است که دریافته کمی بازی‌درمانی با دو دخترش باعث بهبود رفتار و نگرش آن‌ها شده‌است. او چهار روش بازی را پیشنهاد می‌کند:
شروع‌کردن با بازی
من روز را با بیرون‌بردن و بازی با دخترانم شروع‌می‌کنم. در چمن می‌دویم، خاک‌بازی می‌کنیم، پیاده‌روها را با گچ رنگی رنگ‌می‌زنیم و برای حمام‌کردن و شروع روزمان به خانه برمی‌گردیم. از وقتی‌که این روتین را پیش‌گرفته‌ایم، سرسختی و وابستگی آن‌ها کمتر شده‌است.
اسباب‌بازی‌هایی که کمک‌کننده هستند
هر دو دختر من عاشق عروسک خیمه‌شب‌بازی هستند که می‌تواند وقتی عصبانی یا ناراحتند، حالشان را عوض‌کند. دستم را به‌شکل عروسکی می‌کنم که هروقت صدایش بزنی خواهدآمد. دستی که با صدای خنده‌داری حرف‌بزند باعث خنده‌ی دخترهایم می‌شود و شرایط را تغییر خواهدداد.
بریزش بیرون
وقتی حرف‌های ناپسند و زشتی می‌زنند، به دخترانم می‌گویم: «وای نه! ببین چه دیوهایی دارن از دهنت میان بیرون! بیا همین الان همشون رو بریزیم بیرون.» بعد او را بغل می‌کنم و او را وارونه نگه‌می‌دارم و کمی تکانش می‌دهم تا دیوها بریزند. دخترانم این را دوست‌دارند و معمولاً آن نفری که حرف بدی نزده هم می‌خواهد که تکانش بدهم.
بازی فانتزی
یک روز دختران دوساله‌ی من از اینکه نمی‌توانستند به باغ‌وحش بروند، عصبانی بودند. به‌جای اینکه بگویم هوا خیلی گرم است و حیوانات نمی‌توانند بیرون باشد و همه باید ناراحت و ناامید باشیم، گفتم: «کاش توی حیاتمون باغ‌وحش داشتیم. باحال نیست؟ دوست‌دارید توی باغ‌وحش حیاتمون چه حیوونایی داشته‌باشیم؟ اوه! آره حتماً کروکدیل. زرافه چی؟ آره. و اسب‌آبی. بیاید یه نقاشی از باغ‌وحش حیاتمون بکشیم.»
خیال‌پردازی و بازی فانتزی، باعث فروکش‌کردن احساس خشم و ناامیدی، که اغلب منشاء رفتارهای بد و ناخوشایند است، می‌شود.
فعالیت‌های مناسب برای کودکان بیش‌فعال
فعالیت‌های زیادی وجوددارد که راه‌های خوبی برای مصرف انرژی در کودکان مبتلا به ADHD است و به آن‌ها کمک‌می‌کند تا از تفاوت نورولوژیک خود استفاده‌کرده و از همسالان خود که شرایط نورولوژیک عادی دارند، در این فعالیت، بهتر باشند. با ما همراه باشید تا با فعالیت‌های عالی بیشتری برای کودک مبتلا به ADHD آشنا شوید و با او همراه‌شوید تا به او کمک‌کنید در خانه و مدرسه موفق باشد.
شنا
شنا، فعالیت آرام‌بخش مناسبی برای بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها است. درمورد ADHD، شنا ویژگی‌های زیادی دارد که می‌تواند باعث تعدیل شرایط شود. مشهورترین شناگر جهان، مایکل فلپس، هم درباره‌ی مشکل ADHD خود صحبت‌کرده‌است. در اینجا به برخی از دلایلی که باعث می‌شود شنا برای کودکان بیش‌فعال مناسب باشد، اشاره‌شده‌است:
- شنا کمک‌می‌کند تا کودکان مبتلا به ADHD انرژی اضافی خود را بسوزانند.
- شنا نیاز به دارو را کاهش خواهدداد.
- شنا خیلی منظم و تکرارشونده است.
- شنا باعث تحریکات حسی می‌شود.
هنرهای رزمی
کودکان مبتلا به ADHD، اغلب متهم به بی‌نظمی هستند؛ اما این امر معمولاً به دلیل انرژی زیاد و اختلال در کارکرد اجرایی است که از علائم ADHD است و عبارت است از مشکل نورولوژیک برای به‌ترتیب انجام‌دادن کارها.
درحالی‌که بسیاری از کودکان بیش‌فعال در بازی‌های گروهی درگیری ایجادمی‌کنند و ممکن‌است به‌خاطر عدم پیروی از قوانین بازی، طرد شوند یا در زمان استراحت بین بازی، نتوانند صبور باشند، می‌توانند در ورزش‌های انفرادی که شامل حرکات پیچیده و آموزش است، به‌خوبی پیشرفت‌کنند.
در اینجا به برخی از دلایلی که هنرهای رزمی می‌تواند به کودکان مبتلا به ADHD کمک‌کند، اشاره‌می‌شود:
- کلاس‌های هنرهای رزمی معمولاً سریع انجام‌می‌شوند.
- نشان‌داده‌شده که هنرهای رزمی باعث ایجاد مسیر عصبی جدیدی در مغز می‌شود.
- هنرهای رزمی باعث افزایش اعتمادبه‌نفس می‌شود.
مدیتیشن و یوگا
همانند کودکان طیف اوتیسم، کودکان بیش‌فعال نیز می‌خواهند با اضطراب مقابله‌کنند. اضطراب را می‌توان انرژی روانی اضافی درونی نامید. کودک مبتلا به ADHD و مضطرب، ممکن‌است در مقابل افکار بیش‌فعال یا محرک‌های حسی، دچار اضطراب و تکانش شود.
هم مدیتیشن متفکرانه و هم یوگا، به کودکان بیش‌فعال کمک‌می‌کند تا سلامت روانی پیداکنند و بتوانند کنترلی برای افکار مزاحم، که باعث احساس اضطراب و ملالت می‌شوند، ایجادکنند.
اغلب عدم وجود تمرکز جسمی در کودکان بیش‌فعال منجربه عدم تمرکز روانی می‌شود؛ این به معنای تنبل‌بودن کودک نیست و کودکان مبتلا به ADHD معمولاً خیلی پویا هستند. مدیتیشن و یوگا را می‌توان برای آموزش تشخیص ارتباط بدن و ذهن و بازگشت به حالت اولیه در زمان پرت‌شدن حواس یا تکانش، در کودکان کم سن‌وسال نیز به‌کار برد.
در اینجا به برخی از دلایل مفیدبودن مدیتیشن و یوگا برای کودکان مبتلا به ADHD اشاره‌شده‌است:
- باعث تقویت کنترل تمرکز می‌شود.
- نشان‌داده‌شده که مدیتیشن باعث ضخیم‌شدن کورتکس جلوی پیشانی می‌شود.
- مدیتیشن و یوگا باعث افزایش سطح دوپامین در مغز می‌شود.
موسیقی و رقص
اکثر افراد احساس خوبی نسبت به موسیقی دارند. موسیقی در رقص یا یادگیری یک ساز، به کودکان مبتلا به ADHD کمک‌می‌کند تا موانع تمرکز خود را برطرف کنند و در فعالیت‌های مثبت و خوب شرکت‌کنند. درحالی‌که ممکن‌است برخی از کودکان بیش‌فعال، نواختن سازی را به‌خوبی یادبگیرند، برخی دیگر نیازمند فعالیت‌های موسیقی‌محوری هستند که حرکات پویا داشته‌باشد، مانند رقص.
کلاس‌های موسیقی مانند پیانو یا ویلون، برای کودکان بیش‌فعال مزیت‌هایی مانند سایر فعالیت‌های تخصصی فردی، مثل اسب‌سواری یا تنیس، دارد.
تحت نظر یک بزرگتر بودن، باعث جلوگیری از کسالت کودکان مبتلا به ADHD خواهدشد. ترکیب یادگیری مداوم اطلاعات جدید با فعالیت‌های حسی، باعث تمرکز کودک مبتلا به ADHD می‌شود.
طبیعت‌گردی
همانند بسیاری از بچه‌ها، کودکان مبتلا به ADHD هم دوست دارند در هوای خوب به گردش بروند. تحقیقات نشان‌داده که فعالیت‌های فیزیکی در هوای آزاد، مانند جنگل، می‌تواند تأثیرات عمده‌ای روی سلامت شما داشته‌باشد.
در اینجا برخی از دلایل مفیدبودن طبیعت‌گردی برای کودکان بیش‌فعال آمده:
- فعالیت فیزیکی باعث سوزاندن انرژی اضافی خواهدشد.
- بودن در طبیعت و هوای آزاد باعث کاهش علائم منفی ADHD می‌شود.
- دامنه‌ی تمرکز کودکان بیش‌فعال بعد از بودن در طبیعت، افزایش می‌یابد.
- باعث می‌شود وزن اضافی حاصل‌شده از بی‌تحرکی و تماشای تلویزیون و بازی‌های رایانه‌ای، کاهش یابد.
هنرهای دستی
برای کودکان بیش‌فعال که علاقه‌ای به بیرون ندارند، هنرهای دستی راه مناسبی برای خلق آثار بزرگ و زیبا، همزمان با پرورش خلاقیت و اضهار وجود، است. در اینجا به برخی از دلایل مفیدبودن هنرهای دستی برای کودکان بیش‌فعال اشاره‌می‌شود:
- کاری مستقل است.
- به کودکان کمک می‌کند برای هدفی ملموس، کارکنند.
- باعث به‌کارگیری حس کودکان مبتلا به ADHD می‌شود.
- باعث شکوفاشدن خلاقیت کودکان مبتلا به ADHD می‌شود.